Kotkowski Kacper (1814–1875), ksiądz, komisarz powstańczy w woj. sandomierskim. Ur. 6 I we wsi Czerwona Góra w pow. opatowskim, był synem gospodarza wiejskiego. W r. 1837 został wyświęcony na księdza w Sandomierzu i zatrudniony tamże jako prefekt szkolny. W r. 1844 objął probostwo w Ćmielowie, w następstwie został też komendarzem kapituły sandomierskiej, kanonikiem honorowym kaliskim i regensem Zakładu Księży Zdrożnych na Św. Krzyżu. Wykorzystując popularność, jaką się cieszył wśród różnych warstw społecznych, oddał się K. w r. 1861 na usługi propagandzie narodowej. Na rynku w Ćmielowie wystawił pomnik z emblematami patriotycznymi, urządzał w okolicy obchody i manifestacje, oddziaływał na biskupa J. Juszyńskiego w duchu przeciwnym systemowi A. Wielopolskiego. W październiku 1862 r. zorganizował zjazd księży w Świętomarzu, który pierwszy zgłosił akces do organizacji czerwonej. Komitet Centralny chciał wówczas powołać go do swego grona, lecz K. zaproponował na to miejsce K. Mikoszewskiego, sam obejmując funkcję naczelnika cywilnego woj. sandomierskiego. Dn. 5 I 1863 r. pod firmą «Rzadu polskiego» ogłosił odezwę do chłopów z wezwaniem do walki zbrojnej.
«Znany we wszystkich kopalniach, hutach, czy chałupach od górnej Wisły po Pilicę», K. walnie przyczynił się do ściągnięcia ochotników do obozu M. Langiewicza. Dn. 6 II celebrował ogłoszenie powstania w Opatowie; towarzyszył też Langiewiczowi w pierwszym okresie jego kampanii, zachęcając go do rozszerzania ruchu poprzez rozsyłanie drobnych oddziałów. Po Małogoszczy udał się do Galicji dla dopilnowania dostawy broni. Zdegustowany dyktaturą Langiewicza i opuszczeniem przezeń obozu, twierdząc rzekomo, że «zamiast szczupaka złowił plugawe żabsko», przerzucił się na stronę L. Mierosławskiego, który próbował posłużyć się nim dla obalenia Rządu Narodowego i ofiarował K-emu przy swej osobie «kołłątajowskie stanowisko». Rząd Narodowy usunął wówczas K-ego ze stanowiska wojewódzkiego. Wkrótce też K. został aresztowany przez Austriaków w Krakowie, lecz wypuszczony za kaucją, którą po paru miesiącach wyłożył Rząd Narodowy, gdy doszli w nim do władzy «czerwoni». Mianowany we wrześniu 1863 r. komisarzem pełnomocnym sandomierskim, K. wrócił w teren, przebrany po cywilnemu i zapuściwszy wąsy. Został też głównym doradcą gen. J. Hauke-Bosaka do spraw politycznych oraz tym, który głównie realizował wytyczne R. Traugutta jednania chłopów dla powstania. Sam Traugutt przekonał się doń po początkowym okresie nieufności, gdy podejrzewał go o kontakty z opozycją lewicową. K. czynny był jako komisarz aż do wiosny 1864 r., asystował nawet z ukrycia tej scenie, gdy carskie dowództwo w Ćmielowie urządziło publiczne autodafé wszystkich jego ruchomości.
Po ostatecznej klęsce K. wydostał się na emigrację, wciąż jeszcze myśląc o wznowieniu walki zbrojnej. Wziął udział w zjeździe dygnitarzy powstańczych w maju 1864 r. w Dreźnie; należał do założycieli Stowarzyszenia Kapłanów Polskich na Emigracji i zaliczał się do najbardziej radykalnych jego członków; uchodził za autora broszury Duchowieństwo polskie wobec sprawy narodowej (Paryż 1865). Zapalił się też K. do współpracy z odtworzonym rzekomo w Warszawie Rządem Narodowym, wszedł do Komitetu Reprezentacyjnego Emigracji (22 II 1865) i wciągnął Bosaka do tego niefortunnego przedsięwzięcia. Silniej jeszcze skompromitował się w parę lat potem, gdy przyłożył rękę do jednej z prób fałszowania rosyjskich papierów wartościowych dla zdobycia funduszów na cele narodowe. Impreza ta, sprowokowana przez agentów policji carskiej na Zachodzie, doprowadziła do aresztowania K-ego oraz skazania go na 3 lata więzienia, z zaliczeniem aresztu śledczego. Odbywszy karę w więzieniu paryskim Mazas, osiadł K. w Antwerpii na skromnie płatnym stanowisku wikariusza, które wyrobił mu ksiądz A. Jełowicki. «A gdy ujrzał w porcie kloce drzewa, które tam spławiano z Polski, całował je niby cząstki kochanej Ojczyzny i płakał z rozrzewnieniem» (J. Wiśniewski). Zmarł w szpitalu w Antwerpii, w sierpniu 1875 r.
Borejsza J. W., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Iwaszkiewicz J., Wielka prowokacja. Rzekomy Rząd Narodowy 1865 r., W. 1928; Kotarski S., Opatów w latach 1861–1864, Opatów 1935; Kozłowski E., Naczelnik cywilny województwa sandomierskiego, „Kierunki” 1963 nr 7 s. 6–7, 11; tenże, Wydział Efektów i Ekspozytura Okręgu Krakowskiego w 1863–1864 r., w: Kraków w powstaniu styczniowym, Kr. 1968; Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę kościoła i ojczyzny, Sandomierz 1933 III; Przyborowski W., Dzieje 1863 r., Kr. 1897 I 262, 464, 467, 469, II 26, 506, 507, V 222; tenże, Historia dwóch lat, V 321–2; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, P. 1888 III 4, 9, 14–6, 29, 97, 111, 191; Wiśniewski J., Udział księży z diecezji sandomierskiej w powstaniu styczniowym, Radom 1927; – Avejde, Pokazanija; Chłopi i sprawa chłopska w powstaniu styczniowym, Wr. 1962; Daniłowski W., Notatki do pamiętników, Kr. 1908; Dokumenty Komitetu Centralnego i Rządu Narodowego, Kr. 1968; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw. 1923 I; Mierosławski L., Pamiętnik, W. 1924; Prendowska J., Moje wspomnienia, Kr. 1962 (fot); Słotwiński A., Wspomnienia z niedawnej przeszłości, Kr. 1892 s. 119–21, 153–6; Zapałowski W., Pamiętniki, Wil. 1913; Zbiór zeznań śledczych o przebiegu powstania styczniowego, Wr. 1965; – „Dzien. Warsz.” 1865 s. 2122–3; – B. Narod.: rkp. 6471 (materiały biograficzne i listy K-ego); B. PAN w Kr.: rkp. 1641 (listy K-ego).
Stefan Kieniewicz